Перейти к основному содержанию
урф-адетлеримизни унутмайыкъ

 

 «Бир заманда бар экен, бир заманда ёкъ экен» янъгъырай тылсымлы сёзлер ве биз муджизелернен толу алемге адым атамыз, фукъаренинъ залым байгъа акъыл къойгъан къызларынынъ къылыкъларыны сейир этемиз, байлыгъы, деп къызындан да вазгечмеге азыр хандан нефрет эткен йыланнен берабер джиренемиз, ювкъулакъ огъланнынъ сергузештлеринен ортакълашамыз, тиллерде дестан олгъан Къозукюрпеч, Наркъамыш, Таирнен Зоре ве Ашыкъ Гъариплернинъ аджыныкълы такъдирлери, тапталгъан севгилери устюнде козьяшлар тёкемиз, зулумны енъемиз, эйиликке, садакъаткъа медхиелер йырлаймыз.

 

Теэссюф ки, DVD, видео, плеер ве компьютерлер эсирлигинде осеяткъан балаларымыз бу тылсымдан, муджизеден марумлар. Албу ки, халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ айырылмаз къысмы олгъан, назм ве несирни гъыдаландыргъан чокъракъ - масалларнынъ тербиевий кучю сынъырсыздыр. Бизим къырымтатар халкъ масалларымыз рус эдиплери А. Пушкинге, М. Горькийге, бестекяр Глинкагъа ве даа чокъларына текрарланмаз эсерлерини яратувда ильхам берген, эсерлерининъ эсасыны  тешкиль эткенлер.

Масалларны топлав ишине гъает буюк эмиет берген А. С. Пушкин адына Къырым тиль ве эдебият ильмий-тедкъикъат институтнынъ хадимлери олгъан фольклорджылар Керим Джаманакълы ве Амет Усеин кечкен асырнынъ 30-нджы сенелеринде кечирильген экспедициялар девамында язып алгъан масалларны айры бир китап шекилинде чыкъармагъа бельсенелер. Олар масалларны айткъан­ инсанларнынъ тилини, икяе услюбини сакълап къалмагъа тырышаракъ, о я да бу ибарелерни эдебийлештирмекни акъыл­ларына кетирмейлер. Чюнки шивелернинъ чешитлиги - тилимизнинъ зенгинлиги олгъаныны анълайлар.

Тертип этильген, джыйылгъан, сонъки тюзетювлери кирсетильген масаллар джыйынтыгъы неширге имзалангъанда дженк энди беш куньдир башлангъан эди - 1941 сенеси июнь 26. Беш бинъ нусхада басылмасы планлаштырылгъан тиражнынъ такъдири насыл олгъаны беллисиз. Душман дженкнинъ биринджи айындан Къырымгъа басып кирди. Шаир Керим Джаманакълы джебэ газеталарында чалыша, къараманлар акъкъында макъалелеринен аскерлеримизге рух бере, 1944-те эр кес киби сюргюн этиле. Джыйынтыкъны  азырлагъанда 23 яшында  олгъан дигер фольклорджы Амет Усеин дженкнинъ биринджи куньлеринден умумхалкъ урушына къатыла ве ильк китабыны шай да корьмейип, джебэде эляк ола.

Керим Джаманакълы ве Амет Усеин масаллар джыйынтыгъыны 67 йылдан берли беклеген окъуйыджыларгъа къайтармакъ пешине тюшкен Къырым муэндислик-педагогика университети рус филологиясы кафедрасынынъ доценти, филология илимлери намзети Нурие Керим къызы Джаманакълы-Эмирсуинова буюк зорлукълар эсабына китапнынъ асыл нусхасыны дегиль де, кочюрмесини тапмагъа наиль олды. Амет Усеин акъкъында чешит ерлерге соравлар ёллап, онынъ акъкъында дирем-дирем малюмат топлады. Амет Усеиннинъ 1 яшында бабасындан оксюз къалгъан, учь яшында Самаркъанд виляетине сюргюн этильген къызы Заира ханымны тапа. Бу акъта о джыйынтыкъны ачкъан «Ватангъа алып кельген узун ёл» адлы кириш макъалесинде яза.

Керим Джаманакълынынъ «Къырымтатар масаллары» серлевалы макъалесинде джыйынтыкъкъа кирсетильген масаллар ве оларны айткъан адамлар акъкъында тафсилятлы малюмат бериле. Меселя, халкъ арасында ады севги ве урьмет иле анъылгъан масалджы догъма Салын койлю Бекмамбет акъай Къулмамбет якъын­дан такъдим этиле. «Памукъ къыз», «Томалай арув», «Таирнен Зоре» ве «Ашыкъ Гъарип» дестанларыны айтып берген Ленин районынынъ Аргъымакъ-Эли коюнде яшагъан намлы халкъ масалджысы Бекмамбет Къулмамбетов бу зенаатны айтувлы Эшмырза кедайымызны койден-койде алып джургенде огренген. Бекмамбет акъай Эшмырза кедайнен берабер «Эдиге», «Чорабатыр» эпосларыны йырларкен, оларнынъ толу вариантларыны эзберден бильген. Затен керчьли халкъ оджасы Абдураман Бари шу эпосларнынъ, бельки бу вариантыны Москвагъа ёллагъанда, андаки Джиан халкълары эдебияты институтында Керчь ярымадасында таркъалгъан вариант башкъа улькелерден кейфиет джеэтинден баягъы фаркъ эткени къайд этиле.

Нидже-нидже шаир ве языджылар битмез-тюкенмез менба олгъан масалларда мерхаметлик хиянетликтен, джесарет къоркъакълыкътан устюн кельгени, нефретни даима севги енъгени белли шей. Лякин мында мен бир шейни айрыджа къайд этмейип оламам. Масаллардан огрендигим чокъ файдалы шейлернинъ арасында энъ къыйметлиси мектюп язув шекили. Мектюпте селямлашмакънынъ усулына бир дикъкъат этинъиз:

«Иззетли, саадетли ве мезиде мераметли, джандан азизим, шекерден лезизим, гедже тюшюмде, куньдюз эсимде олгъан ай, кунешим, Эминем!

Эвеля санъа озюмнинь юрегимнинъ дерин кошелеринде сакълы олгъан фераде-фераде селямларымны ёллап, козь бебеклеринъден оперим, ал ве хатир шерифлеринъни суаль этерим.

Сонъ меним джандан азизим, шекерден лезизим олгъан, ярыкъ йылдызым, бирден-бир къызым Айшеге де айрыджа селямлар этип, къара козьлеринден опип, онынъ да хатир шерифлерини суаль этерим.

Баде селямымдан сонъ келямым шудыр ки…».

Десене, бойле муджизеге энди тек масалларда расткеледжемиз?  Бундан да гъайры, джыйынтыкъта энди унутылгъан, бельки базы адамлар манасыны биле анъламагъан шиве сёзлерине расткелемиз. Бу джеэттен мезкюр джыйынтыкъ тильшынасларымыз, шивелер лугъаты устюнде чалышмагъа бель багълагъан мутехассысларымыз ичюн къыйметли бир менбадыр. Фурсаттан файдаланып «Къырымтатар халкъ масаллары»на экинджи аятны багъышлагъан Нурие Керимовна Эмирсуиновагъа, нашир Ибраим Чегертма юзюнде «Къырымдевокъувпеднешир» нешриятына ве, эбет де, джыйынтыкънынъ чыкъмасыны маддий теминлеген Миллетлерара мунасебетлер ве сюргюн олунгъан гражданларнынъ ишлери боюнджа джумхуриет комитетине окъуйыджылар адындан тешеккюрлер бильдирмек истер эдим.

67 йыл эвельси, айны шу куньлерде джыйынтыкъкъа кириш макъалесинде рахметли К. Джаманакълы язгъан шу сёзлерине къошмагъа башкъа шей ёкътыр:

«Масалларда икяе олунгъан дюльбер багъ-багъчалар, гуллер, бульбуллер, тавлар, къаялар ве денъизлер - булар бутюни Къырымнынъ аджайип дюльберликлеридир.

Акърансыз эдебий эмиетке малик олгъан къырымтатар масаллары, халкънынъ Ватангъа олгъан севгисини анъламакъ, анълатмакъ ве къавийлештирмек ичюн айрыджа буюк бир эмиетке маликтир. Масал къараманларынынъ буюк бир эксериети, озьлерининъ бахт ичюн курешлерини ве енъишлерини узакъ мемлекетлерде, дигер падишалыкъларда ве еди къат ер тюбюнде япсалар да, нетиджеде, мытлакъа къазанчларнен озь догъгъан топракъларына, ана-юртларына къайталар. Бу киби чизгилер халкънынъ озь Ватанына олгъан терен севгисинен багълыдыр». 

Зера БЕКИРОВА.

Категория

Источник
http://www.yanidunya.org/